Η ελληνικότητα των μικρών μας ονομάτων
Σήμερα στην πατρίδα μας οι απόψεις διίστανται, είτε λόγω άγνοιας, είτε λόγω σκοπιμότητας, για το αν κάποια (μικρά) ονόματα, ευρέως διαδεδομένα μεταξύ των Ελλήνων, είναι ελληνικά ή όχι.
Βέβαια, η συζήτηση δεν γίνεται για μερικά «ξένα» -αλλά αναγνωρισμένα και ως χριστιανικά ονόματα-, που υπάρχουν -αλλά σπανίζουν- μεταξύ των Ελλήνων (π.χ. Ερρίκος, Γουλιέλμος, Κάρολος, Αλβέρτος, Τερέζα, Γερτρούδη, Χίλντα κ.α.) και που προφανώς προέρχονται από ξένους λαούς της βόρειας και δυτικής Ευρώπης, σαν «πολιτιστικά κατάλοιπα» της κατοχής ή της άφιξης και εγκατάστασης ευρωπαίων μεταναστών και των επιμειξιών, τις οποίες υπέστησαν πρόσφατα ή και κατά τους περασμένους αιώνες πολλές περιοχές της πατρίδας μας από ξένους χριστιανικούς λαούς (π.χ. Ενετοκρατία στην Κρήτη και στα νησιά του Αιγαίου, Αγγλοκρατία και Γαλλοκρατία στα Ιόνια νησιά, Βαυαροκρατία κλπ.).
Στο επίκεντρο της διάστασης απόψεων και του παρόντος άρθρου βρίσκονται κυρίως τα χριστιανικά ονόματα, τα οποία, σύμφωνα με ισχυρισμούς ορισμένων, δεν είναι ελληνικά, δηλαδή δεν έχουν τις ρίζες τους στην αρχαία Ελλάδα, αλλά προέρχονται από τους εβραίους και άλλους σημιτικούς λαούς. Είναι όμως έτσι;
Σε προηγούμενα άρθρα-έρευνές μας έχουμε επισημάνει, ότι υπάρχει, όχι μόνο συνάφεια, αλλά και άρρηκτη σχέση ελληνισμού-χριστιανισμού και ότι ο ελληνισμός παρέμεινε άφθαρτος στο πέρασμα των αιώνων σε πολλά επίπεδα. Έτσι μπορούμε να υποστηρίξουμε και στον τομέα αυτόν, βασιζόμενοι στα πορίσματα ερευνών ειδικών γλωσσολόγων και φιλολόγων, πως τα σημερινά μικρά μας ονόματα στην συντριπτική του πλειοψηφία έχουν τις ρίζες τους στην αρχαία ελληνική γλώσσα. Ας δούμε, όμως, μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα μικρών ονομάτων και τις γλωσσικές τους ρίζες:
Άβα< ἂβα=βοή
Άγγελος< ἀνάγομαι->άνγελος->άγγελος
Αγλαΐα< ἀγάλλω ->ἀγλαός=λαμπρός
Αδάμ< ἀδάμας
Αθανάσιος< α(στερητικό)+θνήσκω
Αλέξανδρος< ἀλέξω+ἀνδρας= αποκρουω, σπρώχνω τους ανδρες
Αλεξία< ἀλέξω+ἲς (δύναμη)
Ανάνιος / Ανανίας< ἂνω+ἲων
Άννα< όχι απ’ το εβραϊκό Hanna, όπως υποστηρίζουν πολλοί.
Προέρχεται από το προσωνύμιο του Διός «Άνα»< άνω, γι’ αυτό και στα εβραϊκά υπάρχει ως όνομα αρσενικό. Στην πορεία αλλοιώθηκε και γράφτηκε με δύο νν. Οι Ισπανοί, που διατηρούν ορθότερα τα ελληνικά στοιχεία στην γλώσσα τους, απ’ ότι εμείς, το γράφουν με ένα ν, δηλαδή Ana.
Αντώνης< ἀντί ὢν (ήταν γιος του Ηρακλή σύμφωνα με την μυθολογία)
Άραβος< ἂρουρα(γη)+βοή = ο πολύς θόρυβος. Εξ’ ου και οι Άραβες («θορυβώδεις»).
Αρριανός< ἀ (επιτατικό) + ρίον= εξέχον μέρος
Ασπασία< ἀσπάσιος = αγαπητός. Εξ’ ου και ασπάζομαι.
Γιάννης< Ἲων->Ἰανός
Ειδικά για το όνομα αυτό σημειώνουμε,, ότι ο Aθανάσιος Σταγειρίτης στην Ωγυγία (Β’ σελ. 449) χαρακτηριστικά αναφέρει: «Ο Ἰανός, ὁ ἀρχαιότερος βασιλεύς τῆς Ίταλίας, ἦτο Ἓλλην το γένος, ὑιὸς τοῦ Ἀπόλλωνος καὶ τῆς Κρεούσης, θυγατρὸς τοῦ Ἐρεχθέως, βασιλέως ταῶν Ἀθηνῶν. Ἒκτισε καὶ φρούριον ἐπὶ τινὸς λόφου τῆς Ρώμης, το Ἰανίκουλον, καὶ ἐδίδαξεν πολλά. Ὃθεν ἐτίμησαν τον Ἲωνα- Ἰανὸν- Ἰάνην ὡς θεὸν μετὰ θάνατον… ἐπειδή ἀρχαιότερον βασιλέα καὶ εὐεργέτην δὲν ἐγνώριζον…»
Αλλά και ο Αισχύλος χρησιμοποιεί τον χαρακτηρισμό «Ἰάνων λαός» για τους Έλληνες.
Βρασίδας< βράσσω = σείω
Δέσποινα< δεσπόζω
Ειρηναίος/Ειρήνη< εἲρω = λέγω
Ελένη< ρίζα σελ- = φως
Εύα< εὖ = καλό, όμορφο
Ευθύμιος< εὖ + θυμός (ψυχή, διάθεση)
Ησύχιος< ἡδύς (ευχάριστος)->ηδυχία->ησυχία
Ηρακλής< Ἢρα+κλέος= αυτός που είναι δοξασμένος λόγω της Ήρας
Θεόδωρος (ή και Δωρόθεος)< Θεός + δῶρο
Κωνσταντίνος< λατ. Constansλήθα->λήδα
Μαντώ< μαντεύω
Μαρία< δεν είναι εκ του εβραϊκού Μύριαμ, αλλά ετυμολογικά προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη μύρα = θάλασσα
Μαίρη< μαρμαίρω= αστράφτω. Μαίρη ήταν το όνομα Νηριίδος.
Νικόλαος (ή Λαόνικος)< νικῶ + λαός
Όμηρος< ὁμοῦ+ἂρω, αραρίσκω. Επειδή μέσω του έργου του συνδύασε κάθε είδους γνώση.
Ορέστης< ὂρνυμι = ξεσηκώνομαι, ορμώ, επαναστατώ
Σπυρίδων< σπυρίς
Στυλιανός< στύλω
Σωτήρης< σώζω + τηρώ
Φίλιππος< φιλῶ (αγαπώ) + ἰππους
Χρήστος< χρηστός
Τα παραδείγματα αυτά τα παραθέτουμε ενδεικτικά, καθώς η ελληνική ονοματοθεσία είναι ανεξάντλητη. Έτσι αντιλαμβανόμαστε, ότι τα σύγχρονα ονόματα των Ελλήνων, αλλά και πολλά ξένα, έχουν τις ρίζες τους στην αρχαία ελληνική γλώσσα και έχουν διατηρηθεί σχεδόν αναλλοίωτα, παρά τους αιώνες που έχουν περάσει. Τα ελληνικά ονόματα έχουν εξαπλωθεί σε ολόκληρο τον κόσμο και έχουν καθιερωθεί σε όλους τους χριστιανικούς λαούς, παρουσιάζοντας, βέβαια, μια σχετική γλωσσική παραφθορά εξαιτίας της ένταξής τους στις εκατοντάδες διαφορετικές γλώσσες και διαλέκτους αυτών των λαών.
Το ζήτημα της ελληνικής προέλευσης των περισσοτέρων χριστιανικών ονομάτων αποτελεί ένα ακόμη επιπλέον στοιχείο, που αποδεικνύει, όχι μόνον, ότι η ιστορία μας δεν διχάζεται σε δύο ημισφαίρια, αυτό του ελληνισμού και αυτό του χριστιανισμού, αλλά αντιθέτως, ότι αυτές οι δύο έννοιες είναι άμεσα και άρρηκτα συνδεδεμένες, τόσο στο μυαλό όσο στην καρδιά και την παράδοσή μας.
Τι σημαίνουν και τι μαρτυρούν τα επώνυμά μας
Όπως ακριβώς τα μικρά μας ονόματα έτσι και τα επώνυμα ή επίθετα (ή «τα οικογενειακά μας ονόματα», αν θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Μανώλη Τριανταφυλλίδη), όχι μόνο σημαίνουν κάτι, αλλά σε αρκετές περιπτώσεις μπορούν να μας δώσουν στοιχεία για τη γεωγραφική καταγωγή τους, την παλαιότητά, ακόμη και τη γλωσσική τους ιδιαιτερότητα.
Τα περισσότερα ελληνικά επώνυμα προέρχονται συνήθως, είτε από τοπωνύμια- όπως Μανιάτης από τη Μάνη, Μωραΐτης από τον Μοριά (ή Μωρηά)- είτε από διάφορα παρατσούκλια, τα οποία ενέπνεαν στους ανθρώπους.
Από εκεί και πέρα υπάρχουν και μερικές καταλήξεις, οι οποίες υποδηλώνουν την καταγωγή, όπως για παράδειγμα τα ονόματα που λήγουν σε «-ίδης» και «-άδης» που είναι καταλήξεις επιθέτων των Ποντίων (και μερικών Θρακιωτών), τα σε «-ογλου», που είναι Μικρασιατικά (κυρίως από την Καππαδοκία) και σημαίνουν ότι ο ονομαζόμενος είναι ο γιός του τάδε, το «-πουλος», που απαντάται κυρίως στην Πελοπόννησο, το «-άκος» στη Μάνη και το «-άκης» που είναι κρητικό».
Συνοψίζοντας, λοιπόν, μπορούμε να διακρίνουμε τα επώνυμα σύμφωνα με τη σημασία τους σε τέσσερις μεγάλες κατηγορίες, που δηλώνουν αντίστοιχα βαφτιστικό όνομα, καταγωγή, επάγγελμα και παρατσούκλια (ή προσωνύμια).
Πατρωνυμικά: Αυτά που χρησιμοποιούν για ρίζα τους βαφτιστικά ονόματα, είναι μαζί με τα παρατσούκλια το συχνότερο είδος των οικογενειακών ονομάτων. Τα συναντούμε σε ονομαστική πτώση (π.χ. Κωστής, Γεωργής), σε γενική (π.χ. Γεωργίου, Δημητρίου, Ιωάννου, Σωτηρίου), αλλά και με πολλές καταλήξεις ή υποκοριστικά (π.χ. Στεφανίδης, Αθανασούλας, Στελλάκης, Γιαννάκης, Σταθάκης).
Μητρωνυμικά: Αυτά τα οποία βασίζονται στο όνομα της μητέρας, για παράδειγμα Κώστας Ελένης (δηλαδή ο Κώστας της Ελένης). Είναι αρκετά σπάνια και χωρίζονται και αυτά σε κατηγορίες, ανάλογα με το επάγγελμα της μητέρας ή του άντρα της (Καλογραίας, Μακαρονούς, Μαμμής, Τσαγκαρίνας,), την καταγωγή της μητέρας (Αμουργιανής, Αραπίνης, Βλάχας), ακόμα και το… ελάττωμα της μητέρας (Βουβής, Καμπούρας).
Εθνικά: Είναι τα επώνυμα τα οποία δηλώνουν καταγωγή και φανερώνουν τον τόπο που γεννήθηκε ή έζησε αυτός που έχει το όνομα. Αναφέρονται συνήθως σε χωριά ή ευρύτερες γεωγραφικές περιοχές και οι καταλήξεις τους είναι δεκάδες. Οι πιο συνήθεις είναι οι εξής:
-(ι)ώτης: Τσιριγώτης, Καβαλιώτης, Ανδριώτης, Πυργιώτης, Ηπειρώτης, Φλωρινιώτης κ.α.
-ίτης: Μπεγλίτης, Πολίτης, Αργυροκαστρίτης, Καραβίτης κ.α.
-ιανος: Κουταλιανός, Ελεκιστριάνος, Ψαριανός, Σακαρετσιάνος, Χρυσοβιτσιάνος κ.α.
-ινός /-ηνός: Πατρινός, Παργινός, Ζακυνθινός, Καλαβρυτινός, Δραμηνός κ.α.
-αίος: Κερκυραίος, Σιφναίος, Ναουσαίος, Λαρισαίος, Αθηναίος, κ.α.
Επαγγελματικά: Επώνυμα, τα οποία δηλώνουν επαγγέλματα, τα οποία χάνονται στα βάθη των αιώνων. Από τα βυζαντινά χρόνια (π.χ. Αμπελάς, Λαχανάς, Ζωναράς, Καμπανάρης, Γραμματικός, Παλαιολόγος,,Δούκας, Λογοθέτης κ.α.) μέχρι τα νεοελληνικά (π.χ. Γελαδάρης, Αρκουδάρης, Περιβολάρης, Ψαράς, Σαμαράς, Κουρέας, Ασβεστάς, Μαραγκός, Σιδεράς, Τσαγκάρης, Βαγενάς, Ψωμάς, Καφετζής κ.α.).
Παρατσούκλια: Αποτελούν τον κύριο όγκο των επωνύμων μαζί με τα πατρωνυμικά και προέρχονται κατά κύριο λόγο από χαρακτηρισμούς, που βασίζονται σε σωματικές (π.χ. Βραχνός, Ζερβός, Καμπούρης, Κασιδιάρης, Λεβέντης κ.α.), πνευματικές και ηθικές ιδιότητες (π.χ. Βιαστικός, Αγέλαστος, Θλιμμένος, Κατεργαράκος, Βαρεμένος, Πικραμένος κ.α.). Μπορούν να προέρχονται, όμως, και από παρομοιώσεις με ζώα (π.χ. Αλεπουδέλης, Γάτος, Ζυγούρης, Λύκος, Σκυλάκος, Γεράκης, Ποντίκης κ.α.), με φυτά (Γαρούφαλος, Καρπούζης, Πιπέρης, Ρεβύθης, Φασουλής, Φακής κ.α.) ή να υποδηλώνουν συγγένεια και ηλικία (π.χ. Εγγονόπουλος, Κανακάρης, Ορφανός, Παπούλιας, Πατέρας, Μοναχογιός).
Επώνυμα τουρκικής προέλευσης: Σε πολλές περιοχές της Ελλάδος συναντώνται πολλά επίθετα τουρκικής προέλευσης, που τα φέρουν κυρίως προσφυγικής καταγωγής συμπατριώτες μας με καταγωγή από τη Μικρά Ασία, τον Πόντο ή την Αν. Θράκη. Τα ονόματα αυτά, που δηλώνουν κυρίως σωματικά προσόντα / ελαττώματα, οικονομική ευρωστία, επαγγέλματα, παρατσούκλια κλπ. τα είχαν πάρει οι πρόγονοί τους κατά την ληξιαρχική καταγραφή τους από τους Τούρκους, όταν ζούσαν στις πατρίδες τους, και τα διατηρούν μέχρι σήμερα οι απόγονοί τους. Τέτοια είναι π.χ. τα ονόματα Τσορμπατζής, Κοτζαμάνης, Τοπαλίδης, Κοτζαμπάσης, Ιντζές, Αραμπατζής, Ουζούνης, Κιοσές, Εκμεκτζόγλου, Μερτζεμέκης, Δεμιρτζόγλου, Μπογιατζόγλου κ.α.
Από τα επίθετα καταλαβαίνουμε τον τόπο καταγωγής
Τα επώνυμα όμως, δεν εμφανίστηκαν μόνο με τον αρχικό τους τύπο. Πολλά από αυτά σχηματίζουν παράγωγα με διάφορες καταλήξεις ή είναι σύνθετα με την βοήθεια λέξεων (ελληνικών ή ξένων), οι οποίες χρησιμεύουν ως πρώτο συνθετικό. Όσον αφορά τις καταλήξεις, αποτελούν ένα γλωσσικό… GPS για να καταλάβουμε από ποιό μέρος της Ελλάδας κατάγεται κάποιος. Έτσι έχουμε τα εξής:
-ίδης: Πόντος – Αν. Θράκη (π.χ. Σημαιοφορίδης, Συμεωνίδης, Παυλίδης, Κωνσταντινίδης, Κοντογιαννίδης, Πετρίδης, Καλαϊτζίδης)
-άδης: Πόντος – Αν. Θράκη (π.χ. Γεωργιάδης, Ευθυμιάδης, Ιγνατιάδης, Φωτιάδης, )
-ούδης ή – ουδάς: Μακεδονία – Θράκη (π.χ. Λαμπρινούδης, Νικολούδης, Σπανούδης, Φραγκούδης, Ψαρούδας, Μαρούδας)
-όγλου: Μικρά Ασία – Πόντος (π.χ. Πεσμαζόγλου, Κουρατζόγλου, Ασλάνογλου, Ιορδάνογλου, Χορόζογλου, Καράογλου)
-άκης: Κρήτη (π.χ. Παπαδάκης, Σαββάκης, Κυρατσάκης, Σηφάκης)
-άκος: Μάνη (π.χ. Παντελάκος, Δημητράκος, Μαυροειδάκος)
-πουλος: Κυρίως στην Πελοπόννησο (π.χ. Νικολακόπουλος, Αβραμόπουλος, Ανδρικόπουλος, Χριστογιαννόπουλος)
-άτος: Κεφαλονιά (π.χ. Δημητράτος, Γιαννουλάτος, Γερολυμάτος, Ζησιμάτος)
-έλης: Μυτιλήνη, Αϊβαλί, Λήμνο, Ίμβρο (π.χ. Παπαδέλης, Χαμαλέλλης, Χωριατέλλης, Ξαφέλλης, Κοντέλλης, Γιαννέλης, Μαλέλης)
-ούσης: Χίος (π.χ. Χαλκούσης, Γεωργούσης, Γιαννούσης, Παϊδούσης)
-ούλης / -έλος: Βόλος, Μαγνησία, περιοχές Θεσσαλίας (Χριστέλος, Γαλανούλης, Αθανασούλης, Βεργούλης )
Η ετυμολογία μερικών γνωστών επωνύμων
Ας δούμε, για παράδειγμα, και την ετυμολογία μερικών γνωστών ελληνικών επωνύμων:
Παλαιολόγος: Από το ρήμα παλαιολογώ, που σημαίνει λέω, ομιλώ περί αρχαίων-παλαιών πραγμάτων. Επώνυμο της τελευταίας δυναστείας του Βυζαντίου. Συνηθέστατο επώνυμο σήμερα, κυρίως λόγω της χρησιμοποίησης του «Παλαιολόγος» ως βαφτιστικού.
Βασιλόπουλος: Αρκετά συνηθισμένο επώνυμο, με προφανή προέλευση από το βαφτιστικό Βασίλειος, με τον επίσης συνήθη τρόπο σχηματισμού επωνύμου με την κατάληξη -όπουλος.
Οικονόμου: Συχνότατο ελληνικό επώνυμο, κυρίως λόγω της σημασίας της λέξης οικονόμος ως εκκλησιαστικός αξιωματούχος, κληρικός, υπεύθυνος κυρίως για την οικονομική διαχείριση εκκλησίας ή μοναστηριού.
Παπαδόπουλος: Γιος ή απόγονος του παπά (παπαδοπαίδι), ίσως το πολυπληθέστερο όνομα στην Ελλάδα μαζί με την κατάληξη -οπουλος.
Καραγιάννης: Σύνθετο όνομα από τούρκικη λέξη kara = μαύρος, μελαχρινός συν το βαφτιστικό όνομα Γιάννης.
Κωνσταντόπουλος: Γιος ή απόγονος του Κωνσταντίνου. Ο Κωνσταντίνος προέρχεται από το λατινικό Constantinus.
Αγγελόπουλος : Επώνυµο πατρωνυµικό που προέρχεται από το βαφτιστικό όνοµα Άγγελος συν την κατάληξη –όπουλος.
Ρήγας: Από το νεοελληνικό ρήγας, λαϊκότροπα ο βασιλιάς (μεσαιωνικό ρήγας). Προέρχεται από το ελληνιστικό ρηξ, αιτιατική ρήγα, που προέρχεται από το λατινικό rex.
Χατζής: Σύνηθες πρόθεμα σε πολλά ελληνικά επίθετα (Χατζηνικολάου, Χατζηδημητρίου, Χατζόπουλος, Χατζίδης , Χατζηδάκης κ.α.). Σύμφωνα με τον Τριανταφυλλίδη: «Άτονη προτακτική λέξη που ακολουθείται πάντα από το ενωτικό (-) και έμπαινε πριν από βαφτιστικά ή οικογενειακά ονόματα ως τιμητικός τίτλος, για να δηλώσει ότι ένας ορθόδοξος χριστιανός επισκέφτηκε ως προσκυνητής τους Άγιους Τόπους και βαφτίστηκε συμβολικά στον Ιορδάνη ποταμό».
Βουδούρης: Επώνυμο το οποίο έχει την ίδια αρχή με το Μπουντούρης, προέρχεται από τη δημώδη/διαλεκτική λέξη βουδούρης (μπουντούρης), που δηλώνει το βραχύσωμο και παχύ άνθρωπο .Η λέξη προέρχεται από το τουρκικό bodur, με την ίδια σημασία.
Μίχας: Πρόκειται για αρβανίτικη παραλλαγή του ονόματος Μιχαήλ-Μιχάλης. Σε ελληνόφωνους πληθυσμούς η υποκοριστική παραλλαγή του ονόματος ήταν συνήθως “Μίχος”.
Περδικάρης: Επαγγελματικό επώνυμο, από το ουσ. περδικάρης (παλαιότερα περδικάριος), από το ουσιαστικό πέρδικα (<αρχ.πέρδιξ) και το επίθημα, που δηλώνει επάγγελμα –άρης(<ελνστ. –άριος). Πρόκειται δηλαδή για τον κυνηγό περδικών, ή τον έμπορο του κυνηγιού του. Ως επώνυμο αρκετά διαδεδομένο στον ελληνικό χώρο απο παλαιότερες περιόδους.
Πολίτης: Η ετυμολογία του επωνύμου αυτού είναι προφανής. Η περίπτωση να προέρχεται από μια οποιαδήποτε πόλη, εκτός από την Πόλη, δεν είναι τόσο πιθανή επειδή δεν υπήρχε λόγος να μην σχηματιστεί το επώνυμο π.χ. Γιαννιώτης από τα Γιάννενα, Σμυρνιός από τη Σμύρνη, Βολιώτης από τον Βόλο κ.ο.κ.
Ευθύμιος Χατζηϊωάννου - http://www.elliniki-gnomi.eu
Αν σας άρεσε,πατήστε
